TÜRKİYEDEKİ GÖLLER VE OLUŞUMLAR

[Recep İLGİN]

TÜRKİYE’DE DOĞAL GÖLLER VE OLUŞUMLARI
Göl:Karalar üzerindeki çukur alanların sularla dolması sonucu oluşan su birikintisidir.
Türkiye’nin yeryüzü şekillerini çeşitlendiren ve ona daha da .ok güzellik veren varlıklardan biri de göllerdir.Memleketimizde büyüklü küçüklü çok sayıdaki göllerin yüzölçümü 9243 km² yi bulur. Bu göllerden 50’ye yakını 10 km² den daha büyüktür. Sayıları 70’i geçen kimi zaman geçici gölcükler olarak daha da çok olanların yüzölçümü ise 250 km² ye yaklaşır.
Türkiye’nin gölleri çok farklı büyüklükte ve derinliktedir. İçlerinde Van Gölü 3738 km² yüzölçümünde ve 100 m. ye yaklaşan derinlikte olanı bulunduğu gibi yüksek dağlarda ve karstik bölgelerimizde orta ölçekli haritalarda bile gösterilemeyecek kadar küçük göller de vardır.Ancak bu pek küçük göller içinde çok derin olanları da bulunmaktadır.Buna karşılık yüzölçümü çok fazla görünen Tuz Gölü (1642 km²) gibi bazı büyük göllerde derinlik çok yerde 2 m. yi geçmez.Sadece Koçhisar kasabası güneyindeki bölümünde 10 m. ’ye yaklaşır. Bu durumuyla Tuz Gölü yılın uzun süren kurak mevsiminde çok çekilerek küçük bir göl ve yer yer tuzlu bataklıklar halinde kalır yağışlı mevsimde yayvan çanağına yayılarak büyük bir göl görünüşü alır.
Doğal göllerimizn bir kısmının ayağı vardır ve bu yol ile fazla suları denize ulaşmak üzere boşaltılır. Bir kısım göllerimizin ise ayağı yoktur ve fazla suları ya yayılmak suretiyle gölün büyümesine yol açar ya da kenarları yüksek yerlerle çevrili ise göl seviyesinde belirgin kabarmalar olur.Böylece sözgelişi Sapanca Gölünün fazla suları çark suyunun yoluyla Sakarya’ya dökülerek gölün seviyesi normale yakın bulunurken ayağı olmayan Van Gölünün seviyesi yükselmektedir.Gerçekten Van Gölü’ne oldukça kuvvetli dereler ve çaylar bolca su getirir buharlaşma ise nispeten azdır.Bu yüzden gölün suları özellikle son 100-150 yıl içinde yükselmiş.
Türkiye Göllerinin Meydana Gelişi çeşitli olaylara bağlı bulunarak birbirinden farklı oluşlar gösterir.Göl sularının birikmesine yer veren çanak nasıl oluşmuş ise;göl de oluşması bakımından o soydandır:
1-Tektonik Göllerè
Gölün oluştuğu yerde daha önce bir yerkabuğu çöküntüsü olmuşsa göl çanağının esası bu yol ile hazırlanmış demektir.Böyle yerkabuğu kırılmaları ve bükülmeleri yoluyla oluşmuş çanaklardaki göllere tektonik göller adı verilir.Her tektonik çöküntü yerinde göl bulunması gerekmez.Çünkü göl birikebilecek suların bulunduğu ve bunların birikebileceği çanak biçimi şartının mevcut olduğu yerlerde oluşur.Böyle göllerin sayısı Türkiye’de çoktur (30 kadar göl böyledir).
2-Volkanik Göllerè
Bir kısım göller de vardır ki yanardağ püskürmeleri ve patlamaları sonunda meydana gelmiş bulunan çukurlarda (çanaklarda) suların birikmesinden doğmuştur:Krater gölleri kaldera gölleri maar gölleri gibi.Memleketimizde bu türlü göller de çoktur.
3-Buzul Göller è
Bir kısım göller de vardır ki bunlar geçmiş yakın bir devirde buzlar altında kalarak bu buzların yeri aşındırması ve oyması nedeniyle küçük çanaklar doğmuş buralarda sular birikerek gölcükler oluşmuştur.Türkiye’nin buzul aşındırmasına uğramış yüksek dağlarında bu göllerden çok sayıda vardır.
4-Karstik Göller è
Kalker ve jips gibi eriyebilen taşların kalın tabakalar halinde bulunduğu yerlerde oluşmuş bulunan çanaklar içinde de suların birikmesi halinde çoğunca yanyana birçok göller teşekkül etmiştir ki bunlar karstik göllerdir.Türkiye’de karstik göllerin sayısı çoktur.Hele yağışlı mevsimlerin ardından da bu olaylara yer veren bazı dağlarımızda bunlar geçici göller halinde sayılamayacak kadar çoğalır.
5-Set Göller è
Birçok göllerimizde vardır kiönleri herhangi bir şekilde bir set ile kapanmış bulunan ve böylece çanak şekline girmiş olan eski çukurluklar içinde suların birikmesiyle o gibi yerlerde çeşitli büyüklükte göller oluşmuştur.Bunlara setleşme gölleri denir.Türkiye’de sayıları çok olan böyle göllerin oluşmasında set işi gören engelin çeşidine göre farklı adlar verilir:Heyelan seddi gölü alüvyonlu set gölülav seddi gölüyapma set gölü gibi.
1-TEKTONİK GÖLLER:
Memleketimizin başlıca gölleri yerkabuğunun çöküntülere uğramış ve bu yol ile geniş çanaklar biçimi almış yerlerinde suların birikmesinden doğmuş olup sayıları büyükçe göl olarak 20’den çoktur.Güney Marmara bölgesi gölleri (Kuş gölüUlubat gölüİznik gölü) SimavAcıgöl EğridirKovadaIlgın BeyşehirHazarTuzlaYaygölüSeyfeEberAkşehir gölleri esas çizgileriyle bu şekilde meydana gelmişlerdir.VanSapancaAmik göllerinin temeli de böyle olmakla beraber biraz aşağıda bunlar karma oluşumlu olarak belirtilecektir.
Kuş Gölü(Manyas gölü) 162 km² yüzölçümlü bir göldür.En uzun yeri 18eni 10-12 km olup birkaç metre derinlikte (en derin yeri 10 metre) pek yayvan bir çanakta oluşmuştur.Bu nedenle göl seviyesinde ufak bir kabarma sonucu sular çevreye doğru hemen yayılır.Yine bu nedenle türlü mevsimlerde gölün yüzölçümü değişik değerler verecek şekilde daralırgenişler.Çevresi bu yüzden sazlık ve bataklıktır.Buralarda çok çeşitli kuşlar yaşar.Bundan ötürü burası kuş cenneti adı ile anılır.Buna bağlı olarak Manyas gölü adı yerine Kuş gölü denir.Bu çanak Gönen-Bursa uzun çöküntü alanındaki çukurluklardan biridir.Bu çöküntü alanı içinde Gönen ovasıKuş gölü çanağı Ulubat gölü çanağıBursa ovası vardır. Gölü besleyen başlıca akarsu Balıkesir taraflarından inen Kocaçay’dır.Gölün deniz yüzeyinden yüksekliği 15 m. dir.Fazla suları Güneydoğu ucundan Karadere adıyla çıkar Simav çayına doğru akar.Turistik bir göl olduğu kadar balık bakımından da zengindir.Balık iskelesi Sığırcık köyündedir.
Ulubat Gölü(Apolyont gölü) 136 km² yüzölçümlü bir göldür.Uzunluğu 24 kmgenişliği 12 km derinliği 2-3 m. en derin yeri 10m. denizden yüksekliği 5 m.dir.Bu yayvan çanaklı gölde yağışlardan sonra kabarma ve çukur yerlere taşkınlar olurbu sıralarda gölün yüzölçümü 160 km² yi geçer.Kirmasti çayı ile beslenir bir ayak ile suları Simav çayına dökülür.Gölde balık yoktur (yayınsazanturna…).Bir kısım köyler balıkçılıkla geçinir.
İznik Gölü Gemlik körfezinin bir uzantısı görünüşünde 308 km² yüzölçümlü bir göldür.Uzunluğu 32genişliği 12 km. yüksekliği 85 m. derinliği 65 m. dir.Bu derinlik kuzey bölümünde 10-15 metre güney tarafında 40-60 metredir.İznik gölü çanağı batıda Gemlik körfezindendoğuda Geyve-Pamukova çöküntü alanına kadar uzanan tektonik çukurlar dizisi içindedir.İznik gölü çanağı ile Gemlik körfezi arasında birinci ve üçüncü zaman tabakalarından oluşmuş dar bir eşik vardır.Şimdi bu eşiğin iki yanı alüvyonlarla çevrilidir.Buna göre İznik gölü çanağı ile Gemlik körfezi çukurluğu birbirinden ayrı iki çöküntü alanı olarak aynı olaylarla doğmuştur.İznik gölünün beslenme alanı dardır.Çevredeki dağlardan göle inen derelerle kaynaklar gölü besler.Gölden Gemlik körfezine doğru açıktan bir çok gözelerden çıkarsonra Garsak deresi ile birleşerek Gemlik körfezine dökülür.Bu tatlı sulu ve duru gölde çok çeşitli balıklar üremiştir.
Acıgöl göller bölgesinde yüzölçümü 154 km² olan birkaç metre derinlikteen uzun yeri 25eni 8 kmdenizden yüksekliği 836 m. olan bir göldür.Çevreden inen küçük akarsularla beslenir. Az yağışlı bir çevrede bulunan bu gölün ayağı ve dışarıya akışı yoktur.Bu nedenle suyu tuzludur. AcıgölBüyük Menderes çöküntü hendeğine bir bölümündeki çanakta oluşmuştur.Gölde yaz ve kış arasında önemli seviye değişikliği olur.
Eğridir Gölü yüzölçümü 486 km²uzunluğu 50eni 3-15 km. derinliği en çok 17m.  çok yeri 5-10 m. denizden yüksekliği 916 m. olupkuzey-güney uzanışlı büyük bir çöküntü alanının bir bölümündeki çanakta oluşmuştur.Biraz güneyindeki Kovada gölü (10 km. boyunda 2 km eninde) de bu çevredeki dağlardan inen dereler ve gölün yakınından ve dibinden çıkan gür su kaynakları ile beslenir.Göl kalın kalker tabakalarının çok yaygın olduğu bir bölgede bulunduğundan bu çanağın oluşmasında karstik olayların bu arada yer altı akarsularının önemli yeri olmuştur.Bu gölyerkabuğu çöküntülerinin esası hazırlandığı ve karstik erime olaylarının oluşmalara katıldığı iki büyük polyenin yani gülovanın (kuzeyde Hoyramgüneyde Eğridir) birbirine eklenmesinden doğmuştur. Gölün seviyesi son 15-20 yıl içinde kabarma göstermiştir.Gölün fazla suları güney ucundan çıkan bir ayak ile 10 km. güneyindeki ova Kovada gölüne dökülür.Bu ayak bir iki km. enindeki Boğazova hendeğinden geçerek Kovada’ya ulaşır.Gölün kabarık zamanında Kovada gölüne bol su taşır burada düdenlerden dibe iner.Böylece Eğridir çöküntü alanı karstik yol ile yani suyutan delikleri yoluyla sularını yerlere boşaltan kapalı bir tekne ikensonraları Aksu çayının bir kolu bu suları boşaltmaya başlamıştır.Elektrik üretiminde bölge için önemli yeri vardır.
Ilgın Gölü Türkiye’nin çöküntü göllerindendir.İç Anadolu’nun bu düz kenarlı uzun gölü(boyu 16eni 3 kmyüzölçümü 50km²yüksekliği 1019m.) kuzey-güney doğrultusunda uzanan bir çöküntü hendeğinin bir bölümünde oluşmuştur.
Beyşehir Gölü(650 km²boyu 45eni 20 kmyüksekliği 1121 mderinliği 10 m. ’yi geçmeztatlı suluTürkiye’nin üçüncü büyük gölü).Bozkır-Seydişehir-Beyşehir teknesinin bir bölümünde oluşmuştur bu büyük tekne Toros kıvrımları arasında kalmış.Üçüncü zaman göl tortularına yer vermiş yer kabuğunun buradaki çöküntü alanlarındandır.Gölün batı yanında kıvrım dağları uzanışına paralel kırılma yerleri de vardır.Buradaki sıra sıra adalar göl suları altında kalmış tepe uzanışlarıdır.Gölün fazla suları önceleri Suğla gölüne ve oradan da Çarşamba suyuna karışarak Konya ovasına doğru akardı.Şimdi Suğla gölünün yanından geçirilen kanalgölü doğruca Çarşamba suyuna bağlanmıştır.Ancak su çok fazla gelirse Suğla gölüne verilir.Konya ovasının sulanmasını düzenlemek için Beyşehir kasabası yanında bir refülatör yapılmıştır.Gölden çok miktarda balık tutulur bir kısmı tuzlanarak başka yerlere gönderilir.
Hazar Gölü(85 km²boyu 25eni 5 kmderinliği 100 metreye kadaryüksekliği 1248 m). 40 km kadar uzunluktaki bir çöküntü hendeğinin bir bölümündedir.Bu uzun çukur alan bu bölgedeki kıvrımlar eksenine paralel çöküntü yerlerindendir.Bu bakımdan oluşu Batı Toros göllerinin oluşlarını andırır.Hazar gölü dere ve kaynak suları ile beslenir fazla suları Dicle’ye boşalır.
Tuzla Gölü(23 km²boyu 8eni 4 kmderinliği batı kıyılarında 10-15 mdenizden yüksekliği 1138 metre).Batı bölümünde kırılmaların bulunduğu bir çöküntü alanında oluşmuş çok tuzlu ve dışarıya akışı olmayan bir göldür.Kayseri’nin hemen kuzeydoğusundaki bu göl çanağına çevre dağlarından inen dereler çok alüvyon getirmişbu nedenle bir yandan burada genişçe bir ova oluşmuş.Gölün bir yanı bataklık olmuştur.Gölün tuzundan faydalanılıryazın bu gölün suları çok çekilir.
Yay Gölü(yağışlı mevsimlerde çok genişleyerek 60 km’yi geçen kurak mevsimde çok çekilerek 20 km. den aşağıya inen bir göl kiderinliği 1-2 metreyüksekliği 1017 m). Erciyes dağının güneyindeki çok büyük Develi ovasının (1000 km²) bir bölümünü kaplayan bir göldür.Bu ova geniş bir çöküntü alanı olup yay gölü ve bunu yaygın durumundaki şekli sayılabilen sultan sazlığıbir çöküntü alanının bataklık-sazlık-göl halidir.Yay gölübu pek geniş çöküntü alanının en çukurda kalmış çok yayvan bir çanağındandır.
Seyfe Gölü(15 km²boyu 10eni 4 km.en derin yeri 5m. yüksekliği 1110 m.)Çiçek dağı dağlık alanı ile Kırşehir kütlesi arasındaki çöküntü alanının bir bölümünde oluşmuştur.Birkaç küçük dere ve kaynakla beslenen kapalıtuzlu ve yazın çok çekilen bir göldür.
Eber Gölü(genişlemiş zamanında yüzölçümü 125 km²yazın en çekilmiş zamanında 15 km² ye inerçanağı yayvan ve derinliği birkaç metreye kadar olupyüksekliği 967 m.)Afyon-

Akşehir arasında ve Sultan Dağları’nın önünde uzanan çok geniş çöküntü alanının bir bölümündeki yayvan bir çanak içinde oluşmuştur.Gölün çevresi geniş sazlıkbataklık ve otluklarla kaplıdır.GölAfyon taraflarından gelen Akarçay ve Sultan dağlarından inen derelerle beslenir. Kabardığı zamanlarda gölün fazla suları yakınındaki Akşehir gölüne dökülür.
Akşehir Gölü(yüzölçümü kabarık zamanlarda sazlık ve bataklıklarla birlikte 332 km²’yi bulur yazın çekilirgöl küçülür 100 km² ye iner. 50 yıl kadar önce bu göl kuruyacak duruma bile gelmişti.Gölün en derin yeri 8m. kadardır. Yüksekliği 958 m. dir) yanındaki Eber Gölü gibi büyük bir çöküntü havzasının bir bölümünde oluşmuştur.
Tuz Gölü(suların göl çanağını doldurduğu aylardaki yüzölçümü 1642 km²normal zamanlarda 1000 km²suların çok çekildiği kurak aylarda 200 km²derinliği birkaç metredoğu bölümünde 10 m.denizden yüksekliği 925 m.)kırılmalara ve bükülmelere uğrayarak çanaklaşmış geniş bir çukur alanda oluşmuştur. Göl sularıbu pek geniş çukurlaşma alanının bir bölümünü örtmüştür. Gölüngeçmiş yakın devirlerde daha geniş olmuş bulunduğu sanılıyor.Tuz gölüçevreden inen derelerle beslenir. Haritalarda Van gölünden sonra Türkiye’nin en büyük gölü olarak görünen Tuz gölügerçekte çok yayvan bir çanak içinde suların yayıldığı pek sığ bir gölden ibarettir.Yazları iyice çekildiği zaman Koçhisar güneyindeki Körfez ile gölün ortasındaki bazı derince yerlerden başka göl görünüşünde bir yer kalmaz.Böyle zamanlarda gölün az derin yerleri çatlaklarla dolu tuzlu topraklar olarak görünür.Çok tuzlu olan göl suları buharlaştığı zaman yerinde birkaç mm.den 20-30 cm. ye kadar türlü kalınlıkla tuz tabakaları meydana gelir.
Suğla Gölü(sularla iyice örtüldüğü zaman yüzölçümü 165 km²yaz sonlarında 30 km²bazı yıllarda 10 km²bazı yıllarda da kuruyacak hale gelirderinliği birkaç m. kadardır.Yüksekliği 1040 m.). Bozkır-Seydişehir-Beyşehir çöküntü teknesinin güney bölümündeki yayvan bir çanakta oluşmuştur.Güneydeki göl girintisinde bulunan birçok su yutan deliklerden (düdenlerden) göl sularının bir kısmı dibe dalar.Suğla gölü Konya ovasını sulamak için bir rezervuar görevi yapmıştır. Burada doğal bir göl durumu bulmak güçtür.Çok verimli topraklardır.
Burdur Gölü(176 km²boyu 30eni 6 kmyüksekliği 845 m.) dağlar arasındaki geniş bir çöküntü alanının bir bölümünde oluşmuştur.Göl çanağının çevresinde yer yer faylar vardır.Dar bir eşik ile Isparta ovasında ayrılır.Burdur gölünün denize akıntısı yoktur.Bu yüzden suları tuzlucadır.Göl çevreden inen çay ve derelerle beslenir.Derin yerleri vardır.
2-VOLKANİK GÖLLER:
Türkiye’de volkanik göller geniş yer tutar.Bu bölgelerde ki yanardağ faaliyetlerinden bir kısmı yakın bir geçmişte de sürmüştür.Bu nedenle henüz fazla aşınmalara uğramadan tazeliğini korumuş yanardağ şekilleri ve bu arada da kraterkalderamaar gibi volkanik çukur şekiller yoktur.Bu çukurlardan bir kısmında sular birikerek göller oluşmuştur.Türkiye’de bunların sayısı çokçadır.Burada birkaç örnek verilecektir.
Nemrut Gölü(yüzölçümü 13 km²denizden yüksekliği 2247 m.)Türkiye’nin en büyük krater gölüdür.Gölün en uzun yeri 6 en geniş yeri 2 km. dir.Derinliği bilinmiyorsa da çok derin olduğu sanılmaktadır.Göl yağmur ve kar suları ve kaynaklarla beslenir.Göl sularının bir kısmının Nemrut Dağı’nın batı eteğindeki Gölbaşından yüzeye çıktığı sanılmaktadır.Bu dip akıntısı nedeniyle gölün suyu tatlı kalmıştır.Göl kışın donar.Nemrut gölü geniş ölçülü patlamalar sonucu meydana gelmiş 10 km. çapındaki patlama kraterinin (buna kaldera denir) üçte bir alanını suların kapladığı bir volkan gölüdür. Bu kalderanın (patlama kraterinin) çok yeri daha sonraki püskürmelerle çeşitli volkanik maddeler ve bu arada lav akıntıları ile yer yer dolmuştur.Hemen her yanı dimdik ve renk renk kayalıklar halindeki yüksek yamaçlarla çevrilidir.Göl dağın yüksek yerlerinden birkaç yüz metre aşağıdadır.
Meke Tuzlası gölü:İç Anadolu’da ki volkan göllerinden biridir.Dünyada nadir bulunur özellikte bir oluşması vardır.Karapınar kasabası yakınındaki bu göl halka biçimindedir.Bu çevrenin volkan malzemesiyle örtülü platosundaki büyük bir kraterdir.Çapı 800 m.yi geçer.Platodan olan derinliği 30 m.dir.Bu kraterin ortasında yine volkanik bir tepe yükselmiştir. İşte göl bir halka biçiminde bu tepeyi çevirmiştir. Suyu tuzludur ve çokça tuz elde edilir.Göl derin değildir.
Acıgöl:Meke Tuzlası gölünün hemen yanındadır.Çapı 700 m. olan bir kraterdir. Çevresindeki platodan 70 m. derindedir.Gölün çok derin olduğu sanılmaktadır. Suyu acı ve tuzludur.
Acıgöl:Nevşehir ilinde eski adı Dobada olan bucaktaçapı 500 m. olan bir krater gölüdür. Suyu acı ve tuzludur.Dibinden gazların da çıktığı su kaynakları vardır.Kraterin derinliği 50 m. kadardır.
Gölcük:Isparta yakınında bir krater gölüdür.Yüzölçümü 1 km² kadardır. Bu çukurluk geniştir (1.5 km. çapında). Patlama krateri özelliğindedir ve göl çevresinin çok yerinde göl yüzünden 150 m. yükseklikteki volkan külleri ve tüfleri halinde yığılmıştır.Göl kenarının bir bölümünde taşlaşmış dolu tanelerini andıran çok sert yuvarlak ve ceviz iriliğinde kat kat volkan taşları yığıntıları vardır.Göl yağmur suları ve kaynaklarla beslenir.Gölün suyu çevredeki kumlar arasından sızar.Bir tünelden geçirilen sularla Isparta’nın su ihtiyacında kullanılır.
3-BUZUL GÖLLERİ
Türkiye’nin yüksek dağlarında buzul gölleri çoktur.Bunlar ya bu dağların üst yamaçlarında yan yana ve üst üste sıralar halindeki küçük çanakların sularla dolması ile oluşmuşlardır ki bunlara buz yalağı gölü denir veya buzulların koparıp sürüklemiş ve bir yerde yığmış bulundukları taş yığınlarının (morenlerin) gerisindeki çanaklarda suların birikmesi ile göl meydana gelmiştir. Böyle göllere de moren seddi gölleri denir.Yüksek dağlarımızda bunlardan her ikisi de küçük çanak şekilleri ve göller olarak görülür.Çoğunca büyüklükleri 1 ile 20 dönüm kadardır.Derinlikleri birkaç metreden 50-60 m. ye kadar olanlarına varıncaya dek çeşitlidir.Her biri dağlarımızın yüksek yamaçlarına serpilmiş bulunan bu inci gibi göllerin çanakları yakın bir jeolojik geçmişte (Dördüncü Zamanın ilk yarısında) buzul oymaları ve setleşmeleri ile oluşmuşlardır.
Türkiye’nin buzul gölleribaşlıca şu yüksek dağlardadır:
Hakkari dağlık bölgesinin Cilo dağları (şimdi bu dağların adına Buzul dağları denilmektedir)bunun hemen doğusundaki Sat dağları Hakkari kuzeyindeki KaradağlarSüphan dağıDoğu Karadeniz dağları ve özellikle Kaçkar dağları Munzur dağlarıOrta Torosların Ala dağları Bolkar dağlarıBunların kimisinde yan yana birkaç göl görülür.Kimisinde buz yalağı çukurları varsa da bir yanları açılmış olduğundan çanak biçimini kaybederek göl oluşamamış veya varsa boşalmıştır kimisinde de tek tek göller vardır.
CiloSatKaradağ:Memleketimizde buzul göllerinin çok olduğu yerlerden biri Hakkari dağlık bölgesinin yüksek dağları ve bu arada Cilo dağı (Buzul dağı)Sat dağı ve Karadağ’dır. Buralarda kimisinin arkaları kayalık ve dik yamaçlıdipleri derindekimisinin önleri molozlarla çevrili az derin olan birçok göller vardır.Sayıları 15 den fazladır.Bu göllerin çoğu 2800 m. den daha yüksek yerlerdedir.
Kaçkar dağları:Doğu Karadeniz dağlarının en yüksek bölümü olan bu dağların (3937 m.) kuzeye bakan yamaçlarında bol yağış ve elverişli bakıcak şartları bulunduğundan günümüzde burada 3 büyücek buzul (her biri 1 km.) ile geniş bir şekilde doruklardan 3000 m. aşağılara kadar kalıcı karlar alanları vardır. Buradaki buzullar 2850-3000 m. aşağılara sarkmışlardır. En yakın jeolojik geçmişte (Diluvial devirde) bu dağlarda kalıcı karlar sınırı bugünkünden 500 m. daha aşağılara iniyordu ve kilometrelerce uzunlukta buzullar oluşmuştu. Bu soğuk ve günümüze göre daha bol yağışlı çağdan sonra kalıcı karlar ve buzullar yükseklere çekildi. Böylece o devirde buzulların aşındırıp işlediği birtakım çukurluklarbuzul vadileri hörgüçkayalar bugün taze şekilleriyle görülür. Şimdi böyle yerler buzlarla örtülü olmayıp çanak biçimli yerlerinde (buz yalaklarında) sular birikerek küçük küçük göller oluşmuştur.Bu göllerin oldukça derinleri vardır.Sayıları bu dağlarda 15’i bulurdaha güneydeki yüksek göllerle birlikte bu sayıyı da geçer.
Gelyana Gölü:Hakkari dağlık bölgesinde (3000-4000 m.) buz aşındırmaları ve oymalarıyla oluşmuş güzel görünüşlü küçük dağ göllerinin sayısı 15’i bulur.Burada bunlardan birini örnek olarak verelim. Büyük Cilo buzulunun hemen kuzeydoğu yanındaki Gelyana gölü.
Temelde çok sert taşlar (radiolaritler) bulunmakta gölün yerleştiği derin çanak bu taşlar içinde kazılmış olmaktadır. 3100 m. yükseklikteki buzlar alanlarından yazın akan sular gölün (yüksekliği 2950 m.)3 yanı çağlayanlı ki gölü besleyen sular bunlardır.Yüksek dağdaki bu doğal ve görkemli manzarayı başka yerlerde görmek oldukça zordur.Bu nedenle de turistik değeri çoktur.
Munzur Dağları:Yükseklik 3000 m. yi geçen Munzur Dağları’nda ve çevresindeki başka yüksek dağlarda kalıcı karlar bulunduğundan ve buz aşındırması da olduğundan buz yalağı ve moren gölü özelliğinde birkaç küçük göl vardır.
Orta Toroslar:Orta Torosların Aladağların da (3000-3800 m.) buzul alındırması ve moren yığılması ile oluşmuşçok yükseklerde küçük buzul gölleri vardır.Burada Demirkazık doruğunun (3726 m.) çevresinde iki küçük göl (Çağılın göl adı ile anılır) ile biraz daha güneydoğu da yedigöller adı ile birkaç göl bu doruğun kuzuyendi iki göl (AlagölGökgöl) bu türlü göllerdendir. Orta Torosların Bolkar dağlarında da birkaç küçük göl vardır ki bunlarında bu çeşit göllerden oldukları anlaşılmaktadır.
Bingöl Dağları:Bu arada Bingöl Dağlarının (3250m.) kuzeye bakan yamaçlarında da yer yer kar yığılması ve bunun sonucu olarak aşınmaya elverişli yerlerinde birçok yayvan çanakların kar sıyırmasından doğmasıyla “Kar yalağı gölleri” oluşmuş bulunmalıdır.
4-KARSTİK GÖLLER
Türkiye’de kireç taşı (kalker) ve alçı taşı (jips) gibi eriyebilen taşların çok yer tuttuğu bölgelerde erimelerle oluşmuş çanaklardan suların birikmesiyle göller doğmuştur ki bunların sayısı çoktur.Bunlar memleketimizin kimi yerlerinde yan yana toplu halde bulundukları gibi kimi yerlerinde de tek tek bulunurlar.En yaygın oldukları yerler Batı ToroslarOrta Torosların bazı yerleri İç Anadolu’da Obruk Gölleri alanları ve Sivas bölgesidir.Bunların dışında da karstik göller yer yer ve tek tek vardır.Bu göller dolin düden obruk polye gibi karstik çukurlarda suların birikmesinden doğmuşlardır. Bunların kimisi devamlı göldürkimisi geçici göldür kimisi de bataklık ve geçici bataklık özelliğindedir.İçlerinde derin olanları bulunduğu gibi derinliği birkaç metreden çok olmayanları da vardır.Çoğunun dipten sızıntı yeri veya yerleri vardır.Bu yüzden bu türlü göllerde seviye oynamaları başka göllere göre daha çok olur.Böyle göllere yer olmuş çanakların toplu halde bulundukları dağlarda yağmurlar ve kar erimeleri mevsimlerinin hemen ardından birbiri ardından çok sayıda gölcükler belirir. Bir süre sonra bunlar çekilir veya büsbütün kuruyarak çanaklar aylarca susuz kalır.Bu göl çanaklarının bir kısmı özellikle büyükçe olanları yalnız karstik erimelerle değil aynı zamanda yer kabuğu çöküntüleri de eklenerek oluşmuşlardır. Böyle yerlerde göl suları çanağın bir bölümünü örtmüş bulunur mevsimlere göre genişler veya daralır. Böyle çanaklara bu nedenle gölova (polye) denir.Böyle göllere de gölova gölü (polye gölü) adı verilir.
Türkiye’de polye göllerinin sayısı az değildir. Göller Bölgesi adı verilen geniş bölgede bunların güzel örnekleri vardır.Kestel gölüElmalı gölleriSöğüt gölüAvlan gölü Eğridir gölü Kovada gölüBeyşehir ve Suğla gölleri bu türlü oluşlar gösterir.Korkuteli ile Bucak arasında 60 km. uzunluk gösteren ve çok girintili çıkıntılı bir biçimi bulunana bu ovalar tüm yönleriyle yer kabuğu çöküntüleri ve karstik olayların birlikte oluşturdukları büyük çanaklardır.Bu çanaklar topluluğunun dışarıya akışı olmayıp dipteki deliklerle (düdenlerle) sular derinlere iner.Burdur-Antalya yolu bu ovalardan geçer. Bu ovaya doğru çevredeki geniş alanlardan bir çok akarsular iner yer yer göl haline toplanırlar.Buradaki göl bu polyeler topluluğu içinde geçici bir göldür.Dere suları ve büyük kaynakların suları ovaya yayılarak bir göl görünüşü belirmiştir.Bu sular çekilince gölün dibi açığa çıkar veya yerinde bir gölcük kalır.Buraya derelerle inen ve ovayı örten suların çoğu suyutan delikler yoluyla dibe inerler. Ova dibinde ve kenarlarında on kadar suyutan yer (düden) varsa da derelerin bol su getirdiği mevsimlerde yeterince suları çekmediklerinden bu deliklerde ovanın sular altında kalmasını önleyemezler.Kestel göl ovasındaki en büyük su taşkını 1931 yılı Mart ayında olmuşburaya 15 gün kadar çok bol su akmış düdenler bu suları yeterince dibe çekemmişsular ovaya yayılmıştır. O yıl ovada 55 km² yüzölçümünde ve derin yerleri 6 metreyi bulan geniş bir göl belirmiştir. Pek çok arazi sular altında kalmıştır.Bundan sonra sular çekilmeye başlamış ancak 15 ay sonra sular çekilebilmişti.Kestel gölovasındaki bu türlü taşkınlardan sonra ovanın insan eliyle düzenlenmesi gerekmiş suyu dibe çeken düdenler temizlenmiş buralara uzanan kanallar açılmış böylece derelerin getirdiği bol suların ovaya yayılarak göl haline gelmeden bu kanallar yoluyla düdenlere geçmesi sağlanmıştır.
Yine bu bölgedeki Avlan gölü de benzer bir oluşma gösterir.Elmalı çöküntü alanındaki girintili çıkıntılı ovalar topluluğunun güney bölümünde 16 km² lik derinliği pek az bir göl oluşmuştur ki Avlan gölü adı ile anılır.Burada dibe dalıp kaybolduğu delikler vardır.Çevreden gelen dere ve kaynak sularını bu delikler yutar.Bu göl gittikçe küçülerek bugün yerini tarlalara bırakmaya başlamıştır.
Konya bölgesinde Düden gölü ve Obruk gölü adı ile anılan göllerde karstik olaylardan doğmuştur.Bunlar nispeten küçük ve derin göllerdir.Burada Ereğli şehrinin batısında bulunan Düden gölü gerisi kalker kayalıkları ile çevrili sularının dipten sızdığı derin bir küçük göldür.Bu gölü yakınındaki geniş Akgöl sazlık-bataklık alanının suları çakıl ve kumulların arasından sızarak besler.Tuzgölü güneyindeki bölgede kalkerler içinde açılmış huni biçimde derin çukurlukların dibinde oluşmuş küçük göller vardır ki bunlar Obruk gölü adı ile anılırlar.Bu göller bulundukları arazide 20-50 metre aşağıdadırlar.Derinlikleri çoğunca 30-100 metre kadardır.Bunlar yer altı sularının yüzüne rastlayacak derecede verimleşmiş yerlerde ki gölcülerdir.Yer altı suları ile beslenirler.Tek tek oluşmuş bulunan bu küçük göllerden ikisi de Karapınar’ın kuzeybatısındadır. Çıralıgöl ve Kurudeniz.Bunlardan Çıralıgöl 300 m. çapında 80 m. derinliğindeki bir çukurun dibindedir.Bu çukurun kenarları çok diktir.Görünüşü güzeldir.Kurudeniz’de buna benzer.Yine Çumra güneyindeki Timras gölü de bunlardandır.250-300 m. çapında 30 metre derinlikte bir gölcüktür.Gölün yüzü ova seviyesinden 20 m. aşağıdadır.Bu bölgede bu göllerden daha birkaç tane vardır.Kırşehir ilinde Mucur kasabasının 10 km. doğusundaki Obruk gölü adı ile anılan bir göl vardır.Çapı 100 m. 50 m. derinlikte olan bu gölün oluşu da bunlara yakınlık gösterir.
Türkiye’de alçıtaşının geniş yerler tuttuğu bölgelerde bu taşın erimesinden doğmuş çukur şekiller ve böyle çanaklarda oluşmuş göller de vardır. Bunlar en çok Sivas-Zara-Ulaş arasındaki bölgede ve Çankırı-Sungurlu arasında bulunmaktadır. Bir kısmı devamlı çoğu geçici olarak sayıları çok bulunur. Ancak alçıtaşı (jips) kireçtaşına göre daha çabuk eridiğinden buralarda oluşmuş bulunan karstik şekiller asıl biçimleri daha çabuk silinmiştir. Bununla beraber içerisinde göl oluşmasına yer vermiş bulunan çanak gölü Batı Lota gölü Doğu Lota gölü ve Demiryurt gölü ile Ulaş gölleridir. Bunlar çok yerlerinde ancak birkaç metre derinlikte küçük göllerdir. Çankırı-Sungurlu arasında da böyle kümelenen göller vardır. Yazın bu göller tuz ve jips tabakaları durumuna geçerler.
5-SET GÖLLERİ
Türkiye’de bu türlü göllerin hem sayıları çoktur hem de oluş tarzları farklıdır. Ancak hepsinde ortak olan bir taraf vardır ki o da herhangi çukur bir yerin bir bölümü herhangi bir şekilde tıkanarak geride bir çanak belirmiş olması böyle bir çanağın içinde suların birikerek göl olmuş bulunmasıdır. Böyle göllerin çok büyükleri bulunduğu gibi (Van gölü) pek küçükleri de vardır. Yine böyle göller doğal olaylarda oluşmuş bulundukları gibi insan eliyle de meydana gelmişlerdir. Bu doğal oluşları ve suni setleri birbirinden ayırt etmeye çalışarak birincilere “Set gölleri” ikincilere “Baraj gölleri” demekte fayda umulur. Set gölleri için heyelan seddi birikinti konisi seddi delta seddi akarsu set gölleri dil seddi lav seddi volkan seddi olarak çeşitli sertleşmeleri ve bunun sonucu göl çanaklarının meydana gelişini belirtmek gerekir. Bunların Türkiye’de güzel örnekleri vardır. Sun’i setlerin (barajların) ise çeşitleriyle meydana getirilmiş çanaklarda sun’i göller (bunlara gölet denilmektedir.) oluşmuştur. Şimdi bunların belli başlı örneklerinden kısaca söz edelim.
Heyelan türlü büyüklükteki kayaların ve tabakaların yamaç-aşağı kaymaları olayıdır. Bu kayan kütleler birkaç bin m³ olabileceği gibi birkaç yüzbin m³ hatta milyonlarca m³ olabilirler. Yuvarlandıkları yer vadinin dibine doğru olursa o kesimde bir set yaparlar. Bu set kayan kütlenin büyüklüğüne göre yüksek olur. Bu seddin gerisinde pek kısa bir süre içinde (bazen bir iki saatte bir çanak belirmiş olur. O vadiden daha önce geçmekte bulunan derenin veya çayın suları bu çanağı doldurur göl olur. Böyle bir olay Trabzon ile Akçaabat arasındaki Sera deresi vadisinde olmuştur: 1950 yılının başlarında bu vadinin yamacında bir heyelan olmuş kayan enkaz 650 m. boyunda 350 m. eninde vadinin biçimine uyan bir göl olmuştur.Sonra göl suları seddin bir yerinden taşmış yatağı derinleştirmiş gölün suyunu boşaltmaya başlayınca göl biraz küçülmüştür.Şimdi orada bir göl yine vardır.
Tortum gölünün meydana gelişi de çok daha eskiden benzer şekilde olmuştur.Yine kuzeybatı Anadolu’da heyelan gölleri özelliğinde ve Yedigöller adı ile de bir kısmı anılmakta olan küçük göller vardır.
Memleketimizde birikinti konilerinin hızlı oluşması ile de göl çanakları belirmiş küçük göller doğmuştur.Bu türlü göl oluşunun iki örneği Ankara şehrinin hemen güneyindedir. Elmadağı’ ndan inen derelerin sürüklediği bol miktardaki kum çakıl gibi taş parçaları eski bir vadide yer yer birikinti konileri biçiminde yığılmış gerilerinde şimdiki Eymir gölünün ve Mogan gölünün (Gölbaşı gölü) çanakları belirmiştir. Bu çanaklar 5-10 m. derinliktedir ve göllerin uzanışı bir vadi uzanışına uyar.
Türkiye’de birçok delta gölleri vardır. Bu türlü göller alüvyonları denize sürükleyen akarsularla bu tortuları kıyı boyunca başka bir yere taşıyıp yığan deniz akıntılarının birlikte işlemelerinden doğmuştur. Böyle göller oldukça gelip geçici olaylardandır. Kızılırmak Yeşilırmak Seyhan Ceyhan Göksu Büyük Menderes Küçük Menderes deltalarında böyle göller vardır. Bunların bir kısmı günümüzde de oluşmaktadır.
Türkiye göllerinden bir kısmı da çok düzleşmiş ve akış hızı zorlaşmış bulunan ırmak yataklarında akarsu kollarının asıl ırmağa karıştıkları yerde alüvyon yığıntılarının artması ile oluşmuş alanlarda belirmiştir. Aşağı Meriç ve Aşağı Sakarya boylarında böyle küçük ve derinliği az göller vardır.Bu arada yine alüvyon setlerinin oluşmasından doğmuş başka göl örnekleri de vardır ki bunlardan biri Marmara gölüdür.36 km² lik ve derin olmayan bu göl Gediz çöküntü hendeğinin bir bölümünde alüvyon setleriyle çevrili bir çanakta meydana gelmiştir.Benzer göl oluşlarından birini de Hatay’da ki Amik gölünde görmek mümkündür.Bugün 61 km² lik ve deniz yüzünden 81 m. yüksekte sadece birkaç metre derinlikteki bu göl çok uzun çöküntü hendekleri dizisinin bir bölümü olan Amik ovasının bir parçasında oluşmuştur.Gölün yeri tektonik bir çöküntü alanının bir bölümü olmakla beraber gölün oluşmasında Amanos dağlarından inen derelerin ve Asi nehrinin ovanın güneybatı tarafında meydana getirdikleri alüvyon setlerinin önemli yeri oluşmuştur.Yine bu arada mecraları çok düzleşmiş eğimleri pek azalmış olan ırmaklarda meydana gelmiş bulunan kıvrıntılı biçimindeki menderes şekillerinde yığılmalar ve zaman zaman beliren ırmak kabarmaları sonucu menderes halkalarının kopmasından doğmuş göller çoktur. Bunlar at nalı biçiminde olup ya sürekli göl halinde kalır veya çoğunca geçici göl durumunda bulunurlar. Böyle göllere “akmaz” veya “kopmuş menderes gölü” denir.
Amik Gölü:
Bu göl büyük bir tektonik çöküntü bölgesinde oluşmuş önü ve yanları derelerin sürükleyip yığdığı birikinti setleri ile çevrili bir çanakta yerleşmiş bir set gölüdür. Bu yayvan çanakta oluşan Amik Gölünün yüzölçümü yağışlı ve kurak mevsimlere göre çok değişik olmuştur. Kabarma ile çekilme dönemi arasında 2 metre kadar fark vardır.
Amik Gölü çevreden gelen çay ve derelerle (Karasu Afrin gibi) beslenir fazla suları gölün 13 km boyundaki ayağı (buna Küçük Asi veya Karadere denilmektedir) ile Asi nehrine boşaltır. Ancak gölün oluşmasında başlıca etken olan Karadere boyundaki setlerin (birikinti konilerinin) oluşmasının her yıl sürmesi çok az eğimli olan Karadere’nin (gölün ayağının) derinleştirilmesi gerekmiş DSİ (Devlet Su İşleri) idaresi 45-50 yıl önce bu işe girişmiştir.Böylece yağışlı mevsimlerde göl sularının çevreye taşması buralarda geniş bataklıklar sazlıklar oluşması önlenerek tarıma elverişli verimli topraklar elde edilmiştir.
Yine akarsu biriktirmeleriyle oluşmuş göl çanakları arasında eski körfezlerin zamanla göl çanağı durumuna geldiğini gösteren çeşitli örnekler de vardır. Sapanca Bafa Köyceğiz Ova gölleri bunlardandır. Bunlardan Sapanca gölü aslında bir çöküntü hendeği olan İzmit körfezinden alüvyon birikmeleri nedeniyle ayrılmış bir çanakta oluşmuştur. 40 km² lik 16 km. boyunda en geniş yeri 6 km. derinliği 50-60 m. olan bir göldür. Bugünkü göl çanağı ile körfez arasındaki bölüm güneyden ve kuzeyden inen derelerin sürükleyip yığdığı bol alüvyonların birikmesiyle geniş bir set haline gelerek şimdiki göl çanağını denizden ayırmıştır. Gölün fazla suları zamanla bir ayakla Sakarya’ya akmış bugün göl tatlı sulu bir özellik almıştır. Bafa gölü de benzer şekilde eski bir körfezin önünün alüvyon seddiyle kapanmasından doğmuştur. Bafa gölünün şimdiki yeri daha tarih çağlarında gemilerin işlediği bir körfez iken Büyük Menderes ırmağının bu körfez önünde yığıntılar yapması ile eski körfez göl çanağı biçimine girmiş körfez göl olmuştur. Burada şimdi 60km² lik 16 km boyunda 5-6 km. eninde oldukça derin bir göl vardır. Benzer bir oluşma gösteren göllerden biri de Köyceğiz gölüdür. Çok eskiden bu gölün yerinde bir körfez uzanırken alüvyon setleriyle ayrı bir çanak durumuna gelmiş burada 54 km² lik ve 25 m. derinliğinde bir göl doğmuştur.
Türkiye göllerinin bir kısmı da körfezlerin ağzında dar bir şekilde kıyı kordonlarının oluşmasından doğmuştur. Göllerin bu şekilde meydana gelişlerinde kıyı akıntılarının körfez ağızlarına gelen kum çakıl kil gibi ufak taş parçalarını uzun diller biçiminde tortulamalarının önemli yeri olmuştur. Böyle göllerin örnekleri Küçük Çekmece Büyük ÇekmeceTerkos göllerinde görülür.Bunlar eski birer körfez iken önlerinde veya daralan yerlerinde kıyı dilleri bir set halinde gelişmiş ve göl biçimine girmişlerdir. Böylece Küçük Çekmece gölü 16km² (derin yerleri 20 m.) Büyük Çekmece gölü 11 km² (derin yerleri 4 m.) Terkos gölü 24 km² (derinliği 11 m.) birer kıyı dil seddi gölü olmuşlardır.
Türkiye’de lavların akışları sırasında çukur yerlerde set yapmaları ile lav seddi gölleri oluşmuştur. Bunlar arasında Erçek Nazik Haçlı (Bulanık gölü) Balık ve Çıldır gölleri vardır. Van gölünün doğusundaki Erçek gölü (92 km² en derin yerleri 10-15. suyu tuzlu) Dördüncü zamanda beliren lav akıntılarıyla önü kapanmış olan bir çanakta oluşmuştur. Bugün bu gölü hemen kuzeyinden geçen ve Van gölüne dökülen karasuyun vadisinden 1 km. genişlikte ve 100 m. yüksekliğinde bir lav yığıntısı ayırmıştır.
Van gölünün batısındaki Nazik gölü (47 km² derinliği 30-50 m. suyu tatlı ve duru yüksekliği 1816 m. kışın üzerinden arabalar geçecek kadar donar) ile bunun kuzeyindeki Bulanık veya Haçlı gölü (16 km² suyu tatlı) de önleri lav akıntılarıyla kapanmış eski çukurluklarda suların birikmesinden doğmuştur.
Lav seddi göllerinin önemlilerinden biri de Ağrı dağının batısındaki volkanik arazide oluşmuş bulunan Balık gölüdür. Yüzölçümü 30 km² derinliği çok (sanıldığına göre 100 m. den fazla) yüksekliği 2250 m. olan ve kış boyunca donan bu güzel görünüşlü göl de hemen güneyindeki volkanik dağlardan inen lavların set yapacak şekilde eski bir çukurluğu kapamasıyla oluşmuştur: Geride çanakta sular birikmiş böylece bu uzun (11 km.) ve derin göl doğmuştur. Göl çevreden inen derelerle ve kaynaklarla beslenir fazla suyu Doğubeyazıt yönüne doğru bir ayakla akar. Önemli bir enerji kaynağı ve bol alabalık üreyen bir göldür.
Doğu Anadolu’nun büyük göllerinden biri de Kars’ın kuzeyindeki Çıldır gölüdür (118 km² en derin yerinin 130 m. olduğunu sanılıyor yüksekliği 1959 m. suyu tatlı bütün kış donar).Bu gölün çanağı Çıldır ovası seviyesindeki bir çukur düzlüğün lav akıntıları ve moloz yığıntıları etkisiyle bir yanında kalmış bir bölümdür.Bu çanakta sular birikerek bu göl oluşmuştur.
Yine set meydana gelmesinden doğmuş göllerin arasında volkan seddi gölü örneği de vardır ki bu da Türkiye’nin en büyük gölü olan Van gölüdür. Yüzölçümü 3738 km² en derin yerleri güney bölümünde 100 m. en uzun yeri 125 km. en geniş yeri 90 km. denizden yüksekliği 1646 m. dir. Çok girintili çıkıntılı kıyıları bulunan birçok yerlerinde yüksek kıyılarla çevrili olan Van gölünü çevrenin yüksek dağlarından inen 10 kadar dere ve çay besler. Gölün dışarıya akan bir ayağı yoktur. Bu nedenle de gölün suları tatlı olmayıp acıtuzlu ve sodalıdır (%22 den çok). Van gölünün eski bir koy’u iken önü alüvyon seddi ele kapanarak buradan ayrılmış bulunan Arın gölü veya şimdiki adıyla Sodalı- göl’den (13 km²) yazın bol miktarda soda elde edilir. Van gölünün seviyesi ilkbaharda ve yaz başlarında kabarır güze doğru 30-50 cm. kadar çekilir. Yüksekliği 2-3 m. yi bulan dalgaları yolcu ve yük taşıyan gemileri iskeleleri yarımadaları adaları koy ve körfezleri ve bütün görünüşüyle Van gölü bir küçük denizi andırır. Her yönüyle turistik ve ekonomik değeri büyük olan bir göldür.
Van gölü Nemrut Volkan dağının daha eski bir büyük çöküntü çukurluğunun ortasında yığılarak yükselmesiyle bunun gerisinde kalarak oluşmuştur. Şimdiki Muş ovasını (yüksekliği ortalama 1400 m.) Van gölünün bulunduğu çanağı ve Nemrut dağının yayıldığı yerde yaklaşık olarak 6-7 bin km² lik eski bir büyük çanağın bir yerinde şimdiki Nemrut dağı bir yanardağ olarak yığılmaya başlamış böylece bu eski büyük çanak ikiye ayrılmış doğu bölümünde akış olmadığından Van gölü oluşmuştur. Bugün de dışarıya akışı olmayan kapalı bir havza özelliğindeki Van gölü çanağı ve burayı besleyen akarsuların toplandığı çevre (buna Van gölünün yağış alanı veya su toplama alanı denir) 16000 km² lik geniş yerleri tutar. Bu genişliği ile bu kapalı havza Türkiye’nin İç Anadolu kapalı havzasından sonra ikinci gelir.
Ayağı olmayan Van gölünde su seviyesini bu çanağa dökülen sular ve buharlaşma düzenlediğinden uzunca süreler içinde bu faktörlere bağlı olarak gölün yüzü zaman zaman yükselmiş veya alçalmıştır. Bunun da göl kenarındaki yerleşme yerleri üzerinde etkileri olmuş böyle yerlerde yer değiştirmeler yapmak bile gerekmiştir. Göl yüzünün son yükselmesi 19. yüzyılın ortalarından sonra başlamış ve günümüze kadar sürmüştür. Kabaran göl suları kıyıdaki alçak yerleri örttüğünden böyle yerlerde oturanlar gerilerde yerleşmek zorunda kalmışlardır. Bunun bir örneği Erciş kasabasında olmuştur. Eski Erciş kalesinden yalnız yıkık duvarlar ve bazı yapılar kalmış kasaba gölün şimdiki kıyısından 4 km. içeride ve göl yüzünden 25 m. yüksekteki eski köylerin yerinde gelişmiştir.